Wist je dat Piazza Navona vroeger elke zaterdag en zondag van Augustus werd omgetoverd tot een meer? En dat op het plein duidelijk sporen te zien zijn van de rivaliteit tussen Bernini en Borromini? Ontdek meer weetjes over deze wereldberoemde plek!

De familie Pamphilj

​​Gezien het belang van deze familie in de geschiedenis van het Piazza Navona en zijn monumenten, lijkt het gepast om de oorsprong en de rol van deze invloedrijke dynastie nader te bestuderen.

De familie Pamphilj, van Umbrische oorsprong, vestigde zich aan het eind van de 14e eeuw in Rome en haar leden dienden verschillende pausen. In het midden van de 15e eeuw was Antonio Pamphilj fiscaal procurator van de paus en bouwde hij een groot fortuin op door huizen en gebouwen te kopen in de buurt van Piazza Navona.

Dit was het begin van de sociale opkomst van de familie Pamphilj, die deel ging uitmaken van de grote adellijke families van Rome en er in de volgende eeuw in slaagde voor Girolamo de kardinaalshoed te bemachtigen in 1610.

Het was echter de tweede kardinaal van de familie, Giovanni Battista, die in 1644 tot paus werd gekozen onder de naam Innocentius X, die het definitieve fortuin van de familie creëerde. Tijdens zijn pontificaat (1644-1655) verkregen de Pamphilj ontelbare gunsten en werden een van de rijkste en machtigste families van de stad.

De broer van de paus, Pamphilio, veranderde de huizen op het Piazza Navona in het uniforme Palazzo Pamphilj. De paus gaf daarentegen de aanzet tot de monumentaliteit van het oude en populaire Piazza Navona zelf, die, zoals we in de vorige hoofdstukken hebben gezien, werd gerealiseerd door Bernini (Fontein van de rivieren) en Borromini (S.Agnese in Agone).

De weduwe van Pamphilius, Olimpia Maidalchini, werd de machtigste dame van Rome en regeerde als een koningin. Ambassadeurs, kerkelijken, kunstenaars, kooplieden, politici en andere belangrijke personen gaven haar rijke geschenken om in haar gunst te komen en om aan de paus te worden voorgesteld. Haar hof in het paleis van Piazza Navona concurreerde in pracht en praal met dat van haar zwager de Paus.

Het verhaal van Sint Agnes

Zoals eerder vermeld in dit artikel, werd de kerk van Sant’Agnese in Agone op Piazza Navona volgens de legende gesticht op de plaats waar de dertienjarige Agnese in 304 n.Chr. na een dramatisch lot de marteldood stierf.

Deze ongelukkige jonge vrouw was de dochter van een familie van de Romeinse aristocratie, bekeerd tot het christendom, schuldig aan het verwerpen van de zoon van de prefect van Rome, Sinfronius, en later aangeklaagd als christen.

Naar verluidt werd het minderjarige meisje uitgekleed door klanten van het bordeel die van plan waren haar te verkrachten. Het lijkt er echter op dat haar haar op dat moment op wonderbaarlijke wijze is gesmolten en naar beneden is gekomen om haar lichaam bijna geheel te bedekken en haar zo te beschermen.

Geen van de aanwezigen durfde haar maagdelijkheid te schenden, nadat de enige persoon die het probeerde aan haar voeten werd geëlektrocuteerd. Omdat alle pogingen om haar te verbranden mislukten, werd ze uiteindelijk doodgestoken en werd haar keel doorgesneden.

Om de herinnering aan dit wonder en het martelaarschap van deze jonge christelijke vrouw levend te houden, werd op dezelfde plaats een nieuwe kerk gebouwd op de fundamenten van een vroegchristelijke basiliek die in de 8e eeuw was opgericht. Deze kerk werd in de 12e eeuw in opdracht van Callixtus II herbouwd en later verbouwd tot de kerk van Sant’Agnese di Agone.

De zes sprekende beelden van Rome

De sprekende standbeelden van Rome (van oudsher zes) zijn sinds de 16e eeuw beroemd als het middel waarmee de lokale bevolking kritiek of sarcastische opmerkingen maakten over de paus en de autoriteiten in het algemeen.

De Romeinen maakten er een gewoonte van om op deze standbeelden boodschappen tegen corruptie en arrogantie achter te laten. Vele pausen hebben geprobeerd een einde te maken aan deze traditie door de beelden te verplaatsen of ze dag en nacht te bewaken, maar tevergeefs.

De boodschappers die de ontevredenheid van het volk uitten, behoorden beslist niet tot de Romeinse arbeidersklasse, waarvan de meerderheid analfabeet was. Daarom moesten het wel geleerden, intellectuelen of leden van Romeinse adellijke families zijn, die zich afzetten tegen de pauselijke hiërarchie.

De zes beelden waren vernoemd naar de straten waar zij zich bevonden. Daaronder vallen: Pasquina op Piazza di Pasquino, Marforio op de binnenplaats van het Capitolijnse Museum, Madama Lucrezia op Piazza di S. Marco, Abate Luigi op Piazza Vidoni, il Facchino aan de Via Lata en il Babuino langs de Via del Babuino.

Het Pasquino beeld

Pasquino is momenteel het enige overgebleven beeld, daterend uit de 3e eeuw, uit de Hellenistische periode. De naam en de oorsprong van het standbeeld blijven een mysterie. Er zijn meerdere theorieën over zoals: “Pasquino” is afgeleid van de naam van een barbier, smid, kleermaker of een schoenmaker in de buurt waar het beeld werd gevonden. Volgens een andere theorie was Pasquino de eigenaar van een restaurant gelegen aan de Piazza di Parione (nu Piazza di Pasquino).

Volgens een andere legende was het een leraar wiens leerlingen, nadat zij enkele gelijkenissen met het standbeeld hadden opgemerkt, het begonnen te bespotten door papiertjes met boodschappen aan zijn nek te hangen. Hoe dan ook, het standbeeld geeft naam aan de agressieve en brutale satirische opmerkingen over de heersende klasse en haar leden, ook wel “pasquinate” genoemd.

Het beeldhouwwerk werd in 1501 bij opgravingen gevonden. Het gezicht van het beeld was beschadigd, en het had armen noch benen. Het is moeilijk te zeggen wat het voor moest stellen maar deskundigen identificeren het object echter als Menelaos die het lichaam van Patroklos draagt, beiden Griekse krijgers.

Het schijnt dat het beeld oorspronkelijk het Circus Agonalis sierde, wat nu Piazza Navona is. Na de ontdekking werd het verplaatst naar zijn huidige plek, Piazza di Pasquino.

Het Meer van Piazza Navona

Op 23 juni 1652 ontstond een merkwaardige traditie die werd ingehuldigd door paus Innocentius X en zijn schoonzus: het gebruik dat bekend staat als het “Meer van Piazza Navona”.

Vóór de aanleg van het trottoir en de verhoging van het centrale niveau aan het einde van de 19e eeuw, was het oppervlak van het plein hol en kon het onder water worden gezet om op zomerse dagen voor wat verkoeling te zorgen.

Vermaak aan het water

Gedurende ongeveer twee eeuwen werd het Piazza Navona elke zaterdag en zondag van Augustus omgetoverd tot een meer. Het evenement trok iedereen aan, van de edelen die in koetsen kwamen aanzetten tot de gewone burgers. Bovendien werden vele merkwaardige feiten die zich voordeden, uitvergroot in het volksgeheugen en doorverteld in de kronieken van die tijd, totdat zij bijna legendarisch werden.

Aristocratische families organiseerden wedstrijden en activiteiten voor vermaak. Soms werd er gevaren in gondels of boten van hout en papier-maché, enkele met zeilen en roeiers. De kinderen en zelfs de volwassenen van de stad baden (soms naakt) in het kunstmatige meer om spelletjes te spelen en kattenkwaad uit te halen. In die mate dat een edict verbood om naakt het water in te gaan.

In 1676 werden de activiteiten aan het meer opgeschort omdat men vreesde dat het ziektes zou veroorzaken. De traditie werd echter in 1703 hervat, ter ere van de koningin van Polen die Rome bezocht, nadat de privé-arts van de paus (Giovanni Maria Lancisi) had verklaard dat er geen gezondheidsrisico’s waren. Bij deze gelegenheid ging prins Pamphilj het water op in een majestueuze schuit in de vorm van een goudkleurige gondel.

Het meer bleef tot in de tweede helft van de 19e eeuw een populaire plaats voor ontmoeting en hofmakerij, maar ook een geschikte gelegenheid voor koetsiers om zich te verfrissen en hun rijtuigen te wassen. Zijn populariteit ging geleidelijk verloren, en alleen de optredens van militaire muziekkorpsen en brandweerlieden bleven over. De laatste opzettelijke overstroming om een meer te creëren vond plaats in 1865.

Aangedikte verhalen

Een schrijver verhaalt dat in 1717 enkele dames (wellicht onder invloed van alcohol) zich volledig uitkleedden en het water in sprongen. Ze dreigden te verdrinken maar werden gered door omstanders.

Een andere anekdote betreft het paard van een markies, dat in het meer zou zijn verdronken omdat zijn been klem kwam te zitten in de bodem.

Volgens een andere schrijver wierp de zoon van de koning van Engeland in 1730 muntstukken in het meer om vervolgens te zien hoe kinderen ze weer opdoken. Dit is vergelijkbaar met wat er later gebeurde in de Trevifontein.

Er wordt zelfs beweerd dat het water op een gegeven moment de hoogte van een mens kon bereiken. Dit is zeer onwaarschijnlijk, aangezien het in strijd is met alle prenten uit die tijd. Daaruit blijkt dat, gezien de structuur van het plein, de hoogte van het water nauwelijks meer dan 50 centimeter zou kunnen zijn.

De rivaliteit tussen Bernini en Borromini

De geschiedenis van de kunst kent rivaliteit en botsende visies tussen grote kunstenaars. Denk bijvoorbeeld aan Michelangelo en Leonardo, of Bernini en Borromini, die elkaar constant uitdaagden met hun creaties.

Gian Lorenzo Bernini en Francesco Borromini (die beiden in het midden van de 17e eeuw leefden) konden elkaar niet uitstaan en keken met afgunst naar elkaars werk. Hun enige doel was om elkaar blijvend te overtreffen met grotere projecten en de uitkomst daarvan. Rome heeft uiteraard geprofiteerd van deze strijd, die een ongekende ijver en drang naar schoonheid bij de kunstenaars losmaakte.

Bernini werd geboren in Napels, maar bracht het grootste deel van zijn leven in Rome door. Hij was een ongelooflijk architect en schilder, hoewel hij het meest bekend is om zijn talent voor beeldhouwen. Volgens veel historici was hij de ware grondlegger van de barokke beeldhouwkunst.

Borromini daarentegen, introduceerde de figuratieve taal in de barokstijl. Zijn kunst bestond uit kronkelende lijnen en contrasten. Eenzaam en teruggetrokken, kwam hij al snel in conflict met Bernini, die extrovert was en goede connecties had aan het pauselijke hof. Dit resulteerde in een hevige concurrentiestrijd om opdrachten voor de belangrijkste werken in Rome.

Persoonlijke aanvallen

Over de strijd tussen Borromini en Bernini doen verschillende verhalen de ronde, waarbij die over het Piazza Navona wellicht de meest bekende is. Het schijnt dat de opdracht voor de bouw van de Vierstromenfontein oorspronkelijk aan Borromini was toegewezen maar het Bernini was gelukt om deze af te pakken met behulp van zijn connecties.

Bovendien zouden twee beelden in de fontein de draak steken met het werk van Borromini (de Kerk van Sant’Agnese). De Rio de la Plata heft zijn arm om zich te beschermen tegen de instorting van de kerk, terwijl de Nijl zijn hoofd bedekt met een sluier om niet naar de lelijkheid van het gebouw te hoeven kijken. Echter was de fontein eerder gebouwd dan de kerk, waardoor dit verhaal niet klopt.

Wat wel waar kan zijn, is dat Borromini zijn minachting voor Bernini’s fontein wilde uitdrukken. Het beeld van de heilige Agnes dat op de voorgevel staat, kijkt immers duidelijk weg van de fontein die er toen al stond. Maar dit is niet de enige anekdote over de rivaliteit tussen de kunstenaars.

Ook vochten ze om Palazzo di Propaganda Fide. Bernini had in eerste instantie de opdracht gekregen om het gebouw te vergroten, maar na de dood van Paus Urbanus VIII werd de opdracht aan zijn rivaal gegeven. Borromini kon het toen niet weerstaan om twee ezelsoren naast het huis van Gian Lorenzo te beeldhouwen.

Bernini reageerde hierop door een fallus te boetseren op de zijkant van het huis van zijn rivaal, wijzend naar Borromini en zijn team. Hoewel deze beelden duidelijk als onfatsoenlijk werden beschouwd en zijn verwijderd, lijkt dit verhaal op feiten te zijn gebaseerd.

De overstroming van Piazza Navona

Op de gevel van een huis aan de noordzijde staat in een hoek een kleine inscriptie die de hoogte van het water aangeeft (1,5 meter) tijdens een van de ergste overstromingen die het plein ooit heeft gekend, op 28 december 1870.

Dit was een vrij frequent verschijnsel op Piazza Navona, vooral met betrekking tot natuurlijke overstromingen als gevolg van het overlopen van de rivier de Tiber. De bekendste overstromingen zijn die van 1495, 1530 en 1805.

Evenementen op Piazza Navona

De meest bekende markt van de hoofdstad is de traditionele kerstmarkt waar onder andere kerststallen, bomen en diverse kerstfiguren worden verkocht. Ook vind je er handgemaakte cadeaus en lekkernijen voor alle leeftijden. Een bezoek aan de stands in zo’n feestelijke en gezellige sfeer biedt de kans om de eeuwige stad op een unieke manier te beleven.

De rest van het jaar zijn er op Piazza Navona allerlei kleinere markten en kraampjes te vinden. Hier kun je terecht voor bijvoorbeeld geschenken, handgemaakte producten en kunst van lokale artiesten. Bovendien zijn er op het plein ook restaurants met de typische gastronomische producten van de stad.

Een ander evenement is het feest van Befana dat plaatsvindt op 6 januari, aan het einde van de kerstvakantie. De goede heks brengt in een grote kous snoep voor brave kinderen of kolen voor degenen die zich hebben misdragen. Op deze dag komt Befana op haar vliegende bezemsteel naar Piazza Navona om geschenken uit de delen. Vaak in combinatie met poppenspel, muziek en dans.